Czy edukacja nadal się opłaca?

Już w XVIII wieku ekonomista Adam Smith w swojej najbardziej znanej pracy pt. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów wykazał wpływ kapitału ludzkiego na wykonywany zawód. Smith podkreślił, że prostą pracę może wykonywać każdy, ale wynagrodzenie za jej świadczenie będzie niższe w porównaniu do zawodów wymagających odpowiednich kwalifikacji (Smith, 1954). Poziom wykształcenia może również określać miejsce danej osoby w hierarchii społecznej (Becker, 1964; Solon 1992 lub Zimmerman 1992). Z biegiem lat podejście to wydaje się być nadal aktualne, tj. pracownicy inwestując w edukację na ogół oczekują, że lata spędzone na nauce pozytywnie wpłyną na otrzymywane przez nich zarobki (Becker , 1964; Mincer, 1974; Mincer, 1997). W celu sprawdzenia czy wykształcenie wpływa na wynagrodzenie przenalizowano dane pochodzące z Ogólnopolskiego Badania Wynagrodzeń (OBW) przeprowadzonego przez firmę Sedlak & Sedlak w latach 2015 oraz 2018.

Wykształcenie definiuje się jako oficjalnie poświadczoną wiedzę zdobywaną po ukończeniu studiów (zarówno publicznych, jak i prywatnych). W Polsce kryteria dotyczące poziomu wykształcenia określają dwa akty prawne: Prawo oświatowe oraz Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Zgodnie z tymi dokumentami w Polsce można wyróżnić m.in. następujące poziomy wykształcenia: podstawowe, gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, średnie i wyższe. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że poza formalną edukacją pracownik może skorzystać z innych form kształcenia (takich jak kursy, szkolenia, warsztaty, konferencje itp.), jednak ze względu na fakt, że trudno byłoby je porównać i ocenić ich efekty, w literaturze najczęściej pojawiają się analizy oparte jedynie na efektach potwierdzonej urzędowo wiedzy, jaką jest wykształcenie (Domański, 2018, s.14). W tym artykule nie będzie inaczej. Charakterystykę poziomu wykształcenia w Polsce w analizowanych latach przedstawia tabela 1.


W badanych próbach najwięcej osób posiadało wykształcenie wyższe (w 2015 r. 70,45%, w 2018 r. 69,96%), następnie średnie (w 2015 r. 25,63%, w 2018 r. 26,39%). Pozostałe osoby z wykształceniem podstawowym, gimnazjalnym i zasadniczym zawodowym stanowiły mniej niż 4% całej próby, zarówno w 2015, jak i 2018 roku.

Rozkład poziomów wykształcenia badanych osób ze względu na płeć przedstawia się następująco: w każdej grupie zdecydowana większość respondentów posiadała wykształcenie wyższe (w 2015 r. kobiety z wyższym wykształceniem stanowiły 76,89% wszystkich kobiet, mężczyźni 65,60% wszystkich mężczyzn, natomiast w 2018 kobiet z wykształceniem wyższym było 76,83%, a mężczyzn 65,04%). Biorąc pod uwagę pozostałe poziomy wykształcenia, to w 2015 r. kobiety z wykształceniem średnim stanowiły 21,54% wszystkich kobiet w grupie, a w 2018 r. było ich 21,63%. Z kolei mężczyźni z wykształceniem średnim w 2015 r. stanowili 28,71% ogółu mężczyzn w grupie, a w 2018 r. ich udział wynosił 26,39%. Pozostałe osoby z wykształceniem podstawowym, gimnazjalnym bądź zasadniczym zawodowym stanowiły nieznaczny udział w ogólnej liczbie ankietowanych jak również w podziale na płeć.

Wyniki OBW potwierdzają, że w Polsce można zaobserwować znaczny odsetek osób z wyższym wykształceniem (analogiczne wnioski można znaleźć również w statystykach publicznych), co świadczy o tym, że młodzi ludzie inwestują w zdobycie wykształcenia formalnego, licząc, że ta inwestycja się opłaci. W efekcie na polskim rynku pracy jest więcej absolwentów wyższych uczelni, niż potrzebują pracodawcy (Wronowska, 2015, s. 125). Może to świadczyć o istnieniu tzw. nadwyżki edukacyjnej, która powoduje że nie dla wszystkich wykształconych znajdzie się praca odpowiadająca ich kwalifikacjom. W celu zbadania, czy wykształcenie przekłada się na poziom wynagrodzenia, przeanalizowano strukturę wynagrodzeń w Polsce w tych samych latach.

Zróżnicowanie poziomu wynagrodzeń, podobnie jak wykształcenia, przedstawiono na podstawie danych z Ogólnopolskiego Badania Wynagrodzeń pochodzących w 2015 i 2018 roku. Na wykresie 1 przedstawiono zróżnicowanie poziomu wynagrodzeń ze względu na płeć oraz poziom formalnego wykształcenia respondenta w Polsce w 2015 roku.


Analizując wykres 1. można zauważyć, że osoby posiadające wykształcenie wyższe rzeczywiście otrzymują najwyższe wynagrodzenie spośród wszystkich ankietowanych w 2015 roku. Najmniej z kolei zarabiały osoby z wykształceniem gimnazjalnym (kobiety otrzymały 2 284,68 zł, a mężczyźni 2 738,27 zł) a przeciętne wynagrodzenie w 2015 roku wyniosło 3 725,31.

Biorąc pod uwagę sytuację ankietowanych w podziale na płeć, to w przypadku wykształcenia podstawowego różnica w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn była największa (w 2015 r. kobiety zarabiały o 30% mniej niż mężczyźni), najmniejsze dysproporcje występowały w grupie z wykształceniem gimnazjalnym (17%) a średnia różnica między wynagrodzeniami kobiet i mężczyzn w 2015 roku wyniosła 24%. Warto podkreślić, że w przypadku kobiet i mężczyzn dopiero wyższe wykształcenie powoduje, że kobiety zarabiają więcej niż mężczyźni z niższym wykształceniem, np. kobiety z wykształceniem wyższym zarabiają znacznie mniej niż mężczyźni z tym samym wykształceniem, ale więcej od mężczyzn z wykształceniem średnim, kobiety z wykształceniem średnim zarabiają mniej niż mężczyźni z tym samym wykształceniem ale również mniej niż mężczyźni z wykształceniem podstawowym). Sytuacja nie zmieniła się w 2018, co zaprezentowano na wykresie 2.


Analizując przedstawiony wykres, można zauważyć, że nadal najwyższy poziom wynagrodzenia uzyskiwały osoby z wyższym wykształceniem. Wynagrodzenie tych osób było prawie dwukrotnie wyższe niż najniższe wynagrodzenie pomiędzy badanymi grupami w 2018r. Najmniej natomiast zarabiały kobiety z wykształceniem podstawowym (2 664,20 zł).

W 2018 roku przeciętne wynagrodzenie było około 12% wyższe niż w próbie z 2015 roku (w 2018 roku było to 4 162,40 zł, podczas gdy w 2015 roku było to 3 725,31 zł). Poziom wynagrodzeń kobiet i mężczyzn w poszczególnych latach wyraźnie się różnił. Kobiety otrzymywały niższe wynagrodzenie od mężczyzn, niezależnie od wykształcenia jakie posiadały. W przypadku wykształcenia podstawowego w 2018 roku dysproporcja wyniosła około 35%. W 2018 roku najmniejsze dysproporcje między pracownikami różnej płci wystąpiły w grupie z wykształceniem zasadniczym zawodowym (23,6%), natomiast średnia różnica między wynagrodzeniami kobiet i mężczyzn w 2018 roku wyniosła 28%.

Warto również zauważyć, że podobnie jak w 2015 r., kobiety z wyższym wykształceniem zarabiają więcej od mężczyzn ze średnim wykształceniem, natomiast kobiety z wykształceniem średnim zarabiają mniej nie tylko od mężczyzn z tym samym/wyższym wykształceniem, ale również mniej od mężczyzn z wykształceniem podstawowym czy zasadniczym zawodowym! Porównując zarobki kobiet i mężczyzn w ramach tego samego wykształcenia, kobiety zawsze otrzymują znacznie niższe zarobki.

Na podstawie przeanalizowanej próby respondentów biorących udział w Ogólnopolskim Badaniu Wynagrodzeń w 2015 i 2018 roku można zauważyć, że posiadanie wykształcenia wyższego zapewnia wyższy poziom wynagrodzenia, co nie powinno zaskakiwać. Badania nad wzajemnymi zależnościami tych dwóch zmiennych prowadzone były już w II połowie XX wieku (zapoczątkowane m.in. przez J. Mincera). Natomiast to, co powinno wzbudzić szczególne zainteresowanie to fakt, że istnieje wyraźna dysproporcja wynagrodzeń pomiędzy kobietami a mężczyznami. Kobiety muszą posiadać znacznie wyższe wykształcenie od mężczyzn jeżeli chcą zarabiać na zbliżonym do nich poziomie. Dlatego też analiza przedstawiona w artykule potwierdza co prawda powszechną opinię, że podejmowanie studiów wyższych w Polsce jest opłacalne, ale warto zwrócić uwagę, że dotyczy to przede wszystkim mężczyzn.